TPHCM với diện tích gần 2.100 ki lô mét vuông, so với các thành phố lớn trên thế giới là thuộc nhóm có quy mô lớn. Nếu biết tái cấu trúc không gian sống và phân bổ dân cư hợp lý thì bức tranh toàn cảnh của thành phố sẽ sáng sủa hơn, hoàn toàn có thể tránh được tình trạng “nén đông đặc” ở khu vực nội thành như hiện nay.

Dân số TPHCM hiện khoảng 10 triệu người, và dự báo còn tiếp tục tăng nhanh đến ngưỡng cực đại của thành phố này. Bất cứ một thành phố nào cũng chỉ có thể dung chứa được một lượng dân cư và tổ chức vật chất có hạn, chứ không phải là vô cùng vô tận. Tài nguyên tự nhiên (đất, nước sạch, năng lượng...) là hữu hạn; khả năng đáp ứng của cơ sở hạ tầng kỹ thuật (đường sá, cầu cống, cấp thoát nước...) không thể mở thêm ra mãi được và các dịch vụ xã hội như bệnh viện, trường học, chợ, nghĩa trang... cũng chỉ có hạn định.

Dân cư phân bố dày đặc ở nội thành TPHCM. (Ảnh: H.Hùng)

Phát triển đô thị vệ tinh

TPHCM cần chuyển nhanh hơn thành trung tâm quốc tế về tài chính, dịch vụ (y tế, giáo dục, du lịch) ở bậc cao. Tiến hành tái cấu trúc không gian kinh tế, giảm lực lượng lao động phổ thông, không phát triển các loại nhà máy gia công ở trình độ thấp mà tập trung phát triển các khu công nghiệp, khu công nghệ cao, khu phần mềm, khu công nghệ sinh học. Giãn dần công nhân lao động phổ thông ra vành đai ngoài, lấn sang Bình Dương, Long An, Đồng Nai; đồng thời với việc thúc đẩy phát triển công nghiệp ở các tỉnh miền Trung để công nhân không phải di chuyển vào TPHCM.

Bên cạnh đó, cần sớm hình thành thêm ít nhất một hay hai trung tâm đô thị mới ngang bằng hoặc hiện đại hơn nhằm chia sẻ, giảm tải cho khu vực trung tâm hiện hữu (930 héc ta). Thực tế cho thấy vào các ngày cuối tuần, lễ Tết người dân tập trung về khu vực trung tâm quá nhiều, điều này gây bất lợi cho công tác bảo vệ an ninh, trật tự, cháy nổ... Nhu cầu giải trí, mua sắm của người dân rất lớn, nếu tất cả chỉ đổ dồn về khu vực trung tâm, quanh đường Nguyễn Huệ, bến Bạch Đằng là cực kỳ nguy hiểm. Do vậy cần hình thành thêm các trung tâm mới. Ngoài Thủ Thiêm (thực ra là phần mở rộng của trung tâm hiện hữu) thì có thể tính toán để hình thành các trung tâm mới ở bán đảo Thanh Đa, khu Nam Sài Gòn, phía Đông Bắc thành phố (quận 2, quận 9).

Việc phát triển các trung tâm dịch vụ vệ tinh ở bên ngoài thành phố như bệnh viện, trường học, siêu thị cũng sẽ góp phần thu hút dân cư ra ngoại thành. Việc hình thành một số bệnh viện ở Bình Chánh như Bệnh viện Nhi Đồng (quy mô 1.000 giường bệnh, tổng mức đầu tư gần 4.500 tỉ đồng), Bệnh viện Chấn thương Chỉnh hình là một nỗ lực phát triển thành phố theo hướng này. Một ví dụ điển hình nhất là siêu thị Aeon của Nhật ở Tân Phú, Bình Tân ra đời đã làm cho hoạt động kinh doanh và đời sống của cư dân ở khu vực này trở nên sôi động hơn. Nó như một cú hích kéo theo rất nhiều loại hình dịch vụ khác lan tỏa ra xung quanh như nhà hàng, khách sạn, nhà trọ,... Như vậy, bên cạnh việc kiến tạo nên các khu công nghiệp thì nay hình thành thêm các khu cư trú từ chính các cụm siêu thị - dịch vụ...

Mở rộng lãnh thổ, quy hoạch vành đai nông nghiệp

TPHCM có diện tích gần 2.100 ki lô mét vuông nhưng những vùng đất rộng lớn như Cần Giờ (700 ki lô mét vuông) lại rất khó phát triển. Đất tốt ở thành phố gần như đã hết. Do vậy, trong công tác quy hoạch cần tính đến phương án mở rộng diện tích. Chẳng hạn, có thể “xin” sáp nhập hai vùng đất giáp ranh như huyện Nhơn Trạch (430 ki lô mét vuông) của Đồng Nai và Đức Hòa (426 ki lô mét vuông) của Long An. Như vậy, diện tích của TPHCM tăng thêm khoảng 850 ki lô mét vuông, điều này cũng đồng nghĩa với việc tăng cơ hội phát triển cho thành phố hướng đến nửa sau thế kỷ 21.

Bên cạnh đó, cần chú trọng việc quy hoạch lại vành đai nông nghiệp các huyện ngoại thành theo hướng nông nghiệp công nghệ cao. Những vùng nông nghiệp công nghệ cao này, ngoài việc cung cấp thực phẩm cho TPHCM, còn giúp “giữ chân” nông dân không chuyển dịch vào nội thành; đồng thời hút người dân nhập cư không để họ di chuyển sâu vào nội thành (hiện nay đã xuất hiện mô hình người dân miền Trung, miền Bắc đến Hóc Môn thuê đất canh tác rau xanh).

Nên giữ có trọng điểm ở những nơi cần giữ, ví dụ vùng rau xanh, cây ăn trái chất lượng cao ở Củ Chi hay Hóc Môn. Khi đã xác định thì phải đầu tư lớn, kêu gọi các nhà đầu tư thực lòng vào nông nghiệp, kiên quyết không chuyển mục đích sử dụng đất cho công nghiệp.

TPHCM đã có khu nông nghiệp công nghệ cao được xây dựng năm 2004 tại xã Phạm Văn Cội, huyện Củ Chi, với diện tích 88 héc ta, nhưng mô hình này chưa nhân rộng ra được mà mới dừng ở mức nghiên cứu, ứng dụng, thử nghiệm, chuyển giao công nghệ với quy mô nhỏ. Giữ nông nghiệp nhưng có thể không còn nông dân truyền thống mà sẽ hình thành nên công nhân làm nông nghiệp trong các trang trại bò sữa, trồng cây trái có quy mô lớn, sử dụng công nghệ và kỹ thuật canh tác hiện đại. Đầu tư giữ lại các làng nghề truyền thống kết hợp với du lịch như gốm, đan lát, mộc mỹ nghệ, hoa lan, cây kiểng,..

Bên cạnh đó, cũng cần giữ lại cấu trúc, tổ chức không gian làng xã, kiến trúc nhà ở truyền thống, cảnh quan môi trường đặc trưng từng khu vực nhằm tạo ra những không gian - kiến trúc văn hóa truyền thống. Chẳng hạn, giữ không gian nhà truyền thống Nam bộ, Bắc bộ và Trung bộ (tùy theo gia chủ), hạn chế kiểu nhà ống; giữ các loại mảng xanh đặc trưng như dừa, dừa nước, trầu, tầm vông, đước, tràm,... để tạo ra không gian xanh, sạch, thoáng mát, yên bình, thân thiện nhằm thu hút khách tứ phương. Chuyển đổi phần còn lại sang các hoạt động dịch vụ như du lịch (nhất là home stay), các dịch vụ liên quan đến nghỉ dưỡng, chăm sóc sức khỏe, thư giãn ngắn cuối tuần giống như Đài Loan... nhằm tận dụng lao động dôi dư. Phát triển dịch vụ và du lịch ở ngoại thành đồng thời cũng là giải pháp hút cư dân từ nội thành ra, hình thành các làng xóm kiểu mới như Đài Loan, Malaysia, Nhật Bản. Loại hình nông nghiệp cao kết hợp với làng du lịch kiểu mới sẽ là hướng phát triển bền vững, kiến tạo nên một lớp nông dân công nghiệp hiện đại.

Hình thành các khu dân cư chất lượng cao

Chẳng hạn như khu Phú Mỹ Hưng, khu Thảo Điền, khu An Phú - An Khánh. Những khu dân cư này sẽ tác động tốt đến biến chuyển xã hội theo hướng văn minh. Tuy nhiên để cho các khu dân cư cao cấp này phát triển bền vững, rất cần tính đến giải pháp quản lý. Đó là việc thành lập các thị trấn ở các quận, huyện, các khu dân cư chất lượng cao. Nếu Phú Mỹ Hưng trở thành một thị trấn độc lập tương đương với cấp quận, trực thuộc UBND thành phố, đứng đầu là một trưởng thị trấn thì sự phát triển sẽ tốt hơn là dưới sự quản lý cấp phường. Theo hướng đó, nhiều thị trấn có thể hình thành như thị trấn Bình Chánh, thị trấn Củ Chi, thị trấn An Phú-An Khánh,... nhằm làm thay đổi cung cách quản lý, hút dân cư đến sinh sống.

Hiện nay ở TPHCM đã hình thành một số khu ở của người nước ngoài, nhưng chất lượng ở chưa cao, chưa đồng đều và sức lan tỏa còn yếu. Các cộng đồng người Hàn Quốc (khoảng 70.000 người) sống ở khu vực quanh sân bay Tân Sơn Nhất, đường Phạm Văn Hai (chợ Ông Tạ), khu An Phú - An Khánh, Phú Mỹ Hưng. Người Nhật thì sống ở khu Lê Thánh Tôn, Thi Sách; người Đài Loan ở Phú Mỹ Hưng, người châu Âu ở Thảo Điền và quận 1, 3.

Tái cấu trúc không gian sống để hướng đến phân bổ lại dân cư hợp lý là bài toán quan trọng nhất của TPHCM từ nay đến cuối thế kỷ 21. Nếu không làm được điều này, thành phố sẽ mãi mãi trong tình trạng quá tải và các giải pháp chiến lược, rốt cuộc chỉ là để giải quyết những vấn nạn bằng các chính sách đối phó.

Trước năm 1990, thành phố Manila (Philippines) rơi vào tình cảnh đặc quánh dân cư và xe cộ. Để giải quyết tình trạng này, họ xây dựng một thành phố tài chính, thương mại, dịch vụ hoàn toàn mới, hoành tráng hơn, hiện đại hơn có tên là Makati nằm trong vùng đô thị Metro Manila (vùng đô thị Metro Manila bao gồm 16 thành phố đồng cấp). Thế là lượng dân số, xe cộ ở khu vực trung tâm cũ giảm hẳn. Khách du lịch đổ về Makati nhiều hơn là Malacanang (tên gọi khu vực trung tâm của Manila cũ). Giải pháp chiến lược điều phối dân số đồng bộ này cũng được áp dụng ở Jakarta (Indonesia) khi họ phát triển Bangdung làm thành phố đối trọng. Phố Đông của Thượng Hải (Trung Quốc) cũng hình thành và phát triển theo hướng này. Chuyển dịch dân cư ra dần các vành đai ngoài thông qua các lực đẩy và lực hút. Lực đẩy là giá cả dịch vụ, bất động sản đắt đỏ. Từ năm 1990, TPHCM có hai hiện tượng cho thấy lực đẩy phát huy tác dụng đáng chú ý về dân số. Một là hiện tượng “thay máu” ở khu trung tâm quận 1, 3. Theo đó, những người nghèo, trung bình bán nhà chuyển dần ra các quận gần trung tâm như Phú Nhuận, Tân Bình, Bình Thạnh. Hai là sự dịch chuyển thương mại, dịch vụ lan tỏa từ trung tâm ra bên ngoài theo các trục đường, làm cho các quận Phú Nhuận, Tân Bình, Gò Vấp trở nên sôi động hơn. Cùng với lực đẩy là lực hút. Đó là việc hình thành thị trường bất động sản giá thấp, tạo ra các khu dân cư trung bình và thấp ở bên ngoài thành phố với hình thức nhà giá thấp, nhà cho thuê, nhưng đảm bảo các dịch vụ xã hội ở mức tương đối; đồng thời với các hoạt động cộng hưởng khác nhằm giữ người dân nhập cư ở lại bên ngoài nội thành.

TS. Nguyễn Minh Hòa

(TBKTSG)