Hội nghị Ủy ban sông Mê-kông sắp diễn ra ở Hua Hin (Thái Lan) phải giải quyết vấn đề bảo vệ nguồn nước lớn nhất khu vực. Nếu không thực hiện một chương trình hành động cụ thể và căn bản, vụ hạn hán đang diễn ra trên toàn lưu vực sông Mê-kông sẽ có nguy cơ biến thành một vụ khủng hoảng khu vực mới, tác động nghiêm trọng đến đời sống của hơn 60 triệu người phụ thuộc trực tiếp vào dòng sông hùng vĩ này.

Hội nghị thượng đỉnh sông Mê-kông, nhân kỷ niệm 15 năm thành lập Ủy ban sông Mê-kông (MRC) với 4 thành viên là Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam, sẽ là diễn đàn thích hợp nhất để xem xét những vấn đề của dòng sông và đưa ra những chương trình giúp cho các quốc gia ven sông phát triển kinh tế theo hướng bền vững và quản lý nguồn nước theo những cách thức phù hợp với việc bảo vệ môi trường và hệ sinh thái của dòng sông.

• Ảnh bên : Sông Mê-kông đoạn qua Campuchia đã cạn kiệt, người dân dùng xe bò lấy cát ở đáy sông đem bán cho các công trình xây dựng (Ảnh: The New York Times) 

Trong 15 năm hoạt động vừa qua, MRC đã không đưa ra được một chương trình có hiệu quả nào. Đa số các kế hoạch của của MRC đều được hoạch định và thực hiện mà không có sự tham vấn với các tổ chức xã hội dân sự và với các cộng đồng sinh sống ven sông cũng như phụ thuộc vào nó. Việc các nước thượng nguồn Myanmar và Trung Quốc không tham gia MRC mà chỉ giữ tư cách quan sát viên càng khiến cho tổ chức này không có thực lực để giải quyết những vấn đề của dòng sông dài hơn 4.000 km.

Hiện đang có những bất đồng và hoài nghi giữa các nước hạ nguồn và thượng nguồn. Trong vụ hạn hán lịch sử hiện nay, khi mực nước sông Mê-kông xuống thấp nhất trong 50 năm qua, gây thiệt hại nặng nề về nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy sản, giao thông vận tải và du lịch của toàn vùng – mọi lời chỉ trích đều nhắm tới Trung Quốc – quốc gia đã đơn phương xây dựng hàng chục đập thủy điện khổng lồ trên sông Lan Thương, tức sông Mê-kông đoạn chảy qua Trung Quốc. Mặc dù MRC nhiều lần khẳng định nước sông Mê-kông giảm là do “nguyên nhân tự nhiên” là tình trạng hạn hán nghiêm trọng từ miền Nam Trung Quốc, qua Lào xuống miền Bắc Thái Lan và Campuchia, mặc dù Trung Quốc loan báo có hơn 24 triệu người dân vùng Vân Nam thiếu nước ngọt do hạn hán và hàng triệu hécta đất canh tác phải bỏ hoang vì thiếu nước, các nhà hoạt động môi trường, các tổ chức dân sự vẫn không ngừng tố cáo các công trình thủy điện của Trung Quốc.

Có thể Trung Quốc khi xây đập trên sông Mê-kông chỉ mưu lợi cho bản thân mình, bất chấp hậu quả gây ra cho người dân vùng hạ nguồn. Nhưng chính các nước hạ nguồn cũng có cách hành xử tương tự: chỉ nghĩ tới quyền lợi riêng mà không quan tâm tới lợi ích của toàn khu vực. Ví dụ, hiện nay hàng chục con đập mới đang được xây dựng ở Thái Lan, Lào, Campuchia, hoặc trên dòng chính sông Mê-kông hoặc trên các chi lưu của nó. Cơ quan nào sẽ giám sát các dự án này? Các nước, các cộng đồng ven sông có được hỏi ý kiến về các dự án này hay không?

Mặc dù xây đập ngăn nước sông để là thủy điện bị coi là việc làm lỗi thời, lợi bất cập hại, các nước ven sông Mê-kông vẫn đang chạy đua thực hiện các dự án này mà không xem xét kỹ hậu quả lâu dài của chúng đối với con người và hệ sinh thái của dòng sông.

Là nước nằm ở cuối nguồn, Việt Nam phải gánh chịu mọi tai họa gây ra từ những chính sách và hành vi sai lầm của các nước phía thượng nguồn, chưa kể tới tình trạng nước biển dâng do biến đổi khí hậu toàn cầu có thể gây ngập mặn nhiều vùng rộng lớn.

Nguồn nước sông – dù là các con sông nội địa trong phạm vi lãnh thổ một nước hay con sông quốc tế như sông Mê-kông – phải được quản lý theo lưu vực chứ không thể theo biên giới hành chính. Để quản lý nguồn nước sông Mê-kông cần có sự hợp tác toàn diện giữa các nước hạ nguồn và thượng nguồn, từ đó giải quyết cuộc khủng hoảng hiện nay và ngăn ngừa những vụ khủng hoảng tương lai, cho dù đó là hạn hán hay lũ lụt.

Định chế phù hợp nhất cho khung hợp tác đó chính là Ủy ban sông Mê-kông. MRC phải được mở rộng và gia tăng quyền hạn lên cả 6 nước mà con sông chảy qua chứ không chỉ 4 nước hạ nguồn như hiện nay. Ngoài sự hợp tác, cần có sự minh bạch trong mọi chính sách và chương trình liên quan tới dòng sông. Lời nói đãi bôi chẳng giải quyết được gì.

Hội nghị thượng đỉnh sông Mê-kông tại Hua Hin sắp tới hy vọng sẽ đưa ra được một tuyên bố chung, phản ánh quan điểm chung của các nhà lãnh đạo khu vực, phản ánh nguyện vọng của các cộng đồng ven sông từ thượng nguồn tới hạ nguồn, cũng như dũng cảm đưa ra những cam kết dài hạn nhằm bảo đảm rằng mọi kế hoạch kinh tế sẽ không gây hại cho sức khỏe của dòng sông.

Và cũng để cho dòng Mê-kông tiếp tục chảy xuôi từ cao nguyên Tây Tạng tới Thái Bình Dương trong hàng nghìn, hàng vạn năm nữa.

Thái Bình